SĄD OSTATECZNY - KONFERENCJA W MUZEUM

Nie mogłam się doczekać tej konferencji i chyba z wrażenia dotarłam do muzeum aż godzinę przed czasem, pędziłam niepospolicie z przekonaniem, że na pewno się spóźnię, bo dochodzi dwunasta a wszystko zaczynało się o trzynastej. Weszłam do muzeum i zauważyłam że nie przytrafiło się to tylko mnie. Znawcy i miłośnicy wspaniałego dzieła Hansa Memlinga - Sądu Ostatecznego mieli niepowtarzalną okazję, aby poznawać tajemnice obrazu, odkrywane niemalże w obecności uczestników tego niecodziennego spotkania.
Sąd Ostateczny w ramach projektu badawczego został poddany specjalistycznym badaniom, przeprowadzonym przez naukowców z Uniwersytetu w Perugii – mających największe na świecie doświadczenie w pracy badawczej nad wszelkimi technikami i warsztatem pracy najsłynniejszych mistrzów. Uzyskane wyniki mają służyć przede wszystkim konserwatorom obrazu, aby korzystając z nich mieli możliwości stosowania coraz lepszych zabiegów i aby mogli otaczać należytą troską dzieło tak wielkiej rangi.

Gdy naukowcy mieli już za sobą pierwszy etap badań w Muzeum Narodowym w Gdańsku zorganizowano niezwykłą konferencję. Już samo spojrzenie na tryptyk Memlinga z odpiętymi skrzydłami – rozłożony na 3 części ustawione do góry nogami sprawiał niezwykłe wrażenie. To widok niecodzienny.

Naprzeciw każdej części obrazu ustawiono profesjonalną aparaturę, której nikt z miłośników – amatorów z pewnością nigdy wcześniej nie widział. Zapewne w toku badań podłączano coraz to inne urządzenia, gdyż spora część z nich postawiona z boku w czarno – srebrnych skrzynkach czekała na swoją kolej, aby we właściwym czasie odegrać znaczącą rolę w przełomowych odkryciach. Na monitorach komputerów do których podłączono elektroniczne narzędzia pojawiały się aktualnie analizowane fragmenty obrazu.

Badania obrazu prowadzono wyłącznie metodą bezinwazyjną. W taki to właśnie sposób naukowcy uzyskiwali informacje o rodzajach materiałów używanych do malowania Sądu Ostatecznego; pobierali próbki – zupełnie nie dotykając dzieła, aby później wszystkie zebrane materiały poddać szczegółowym analizom w uniwersyteckim laboratorium w Perugii.

Profesor kierujący ekipą naukowców wprowadzał miłośników dzieła Memlinga po kolejnych stopniach wtajemniczenia, przekazując mnóstwo informacji o zastosowaniu skomplikowanej aparatury elektronicznej w badaniach nad Sądem Ostatecznym. Wśród urządzeń były instrumenty służące do uzyskiwania informacji na temat podstawowych materiałów wykorzystanych przez Memlinga, pochodzenia pigmentów uzyskiwanych z różnych minerałów i materiałów a także instrumenty pozwalające określić intensywność barw. 

Niektóre informacje były znane naukowcom już wcześniej, ale pojawiły się też nowe odkrycia, które mogą się okazać przełomowymi. Dzięki badaniom wiadomo już, że kolor żółty stał się miedzianym, ale złoto nakładane przez Memlinga różnymi technikami zachowało swój kolor.

W skomplikowanych partiach szat namalowanych postaci został użyty kraplak a w rezultacie zastosowania tej techniki szaty uzyskały efekt „szklisty” dzięki któremu sprawiają wrażenie bardzo lekkich, błyszczących i lotnych ze względu na różnice powierzchniowe widoczne gołym okiem. Niebieski pigment najbardziej zbliżony do koloru nieba został uzyskany ze szkła kobaltowego i nie był stosowany w technikach olejnych.
Pigmenty którymi namalowano kamienie szlachetne zostały uzyskane z prawdziwych kamieni szlachetnych, na obrazie znajduje się również pigment ze skały lapis lazuli, droższej od złota.
Postać św. Piotra stojącego na kryształowych stopniach prowadzących do Bramy Raju została w całości namalowana kraplakiem, dzięki zastosowaniu tej techniki szaty Apostoła wyróżniają się lekkością, sprawiają wrażenie namalowanych trójwymiarowo.
Konferencja była niezwykła, ale odczuwam jednak niedosyt, moim zdaniem zbyt krótka aby na poznać nowe tajemnice Sądu Ostatecznego. Jednak po takiej „uczcie” przy każdej następnej wizycie w muzeum wypada jeszcze głębiej spojrzeć na to wspaniałe dzieło Memlinga. Po zakończeniu jeszcze przyglądałam się trwającym badaniom, zdjęcia wyszły słabej jakości bo zrobione telefonem przy bardzo jasnym oświetleniu.


Więcej informacji: Muzeum Narodowe w Gdańsku

BIBLIJNE I TEOLOGICZNE ŹRÓDŁA W WIZJI SĄDU OSTATECZNEGO HANSA MEMLINGA

 

  Obraz jest złożony z wielu wątków, ale bardzo spójny. Stanowi średniowieczny traktat teologiczny. Celem było ukazanie jak najpełniejszej wizji Sądu Ostatecznego. 
W warstwie treściowej obrazu zawarte są jednak wszystkie elementy Credo: Chrystocentryzm, przez wiarę w Boga Stwórcę i Trójcę Świętą, Wcielenie Chrystusa i Jego zbawcze dzieło, powszechność Kościoła Apostolskiego, prawda o zmartwychwstaniu ciał, o Paruzji Chrystusa i Sądzie Ostatecznym, po którym nastąpi życie wieczne.

Średniowiecze nie zgubiło kontaktu z Biblią, docierała ona do ogółu powodując bardzo mocne oddziaływanie. Interpretacja była oczywiście ograniczona przez Magisterium Kościoła. W tym okresie teologia była zwieńczeniem „gmachu wiedzy” dążąc jednocześnie do skutecznego usunięcia wszelkich sprzeczności między nauka i wiarą. 


W średniowieczu nastąpiło pełne połączenie chrześcijańskiej nauki, kultury i sztuki, wątków intelektualnej kultury klasycznej z  literaturą mistyczną i prądami filozoficznymi epoki a także  świeżych wówczas nurtów teologicznych. Sztuka wieków średnich miała charakter wyraźnie dydaktyczny, posługiwała się szeroką symboliką a interpretacja zawsze miała prowadzić do pogłębienia wiary i poznania treści Słowa Bożego. 

                 
Aby powstał obraz zgodny z tymi założeniami zawierano umowę między artystą a fundatorem, natomiast za treść odpowiadali teologowie a ta w przypadku dzieła wielowątkowego musiała ze sobą korespondować. Wiadomo to z wielu przykładów, gdzie można zaobserwować niezwykłą harmonię treści.

Artysta otrzymywał gotowe instrukcje a jego zadanie często ograniczało się do dopasowania najbardziej odpowiednich środków plastycznych spójnych z wątkiem ideowym dzieła i tylko na tej płaszczyźnie mógł wnieść swoją inicjatywę. 

Fundamentem i punktem wyjścia w Sądzie Ostatecznym jest Stary i Nowy Testament a w szczególności Apokalipsa św. Jana. Możemy tu zaobserwować liniowe pojęcie czasu: początek – wypełnienie – koniec. Istotne było to, że to Bóg nadaje sens – koniec jest nowym początkiem, gdyż wprowadza do nowej rzeczywistości, która jednak już nie będzie miała końca. 


Memling w swym obrazie przedstawia nie tyle dramatyczny obraz końca świata, lecz stara się przekazać głęboko teologiczną opowieść o dniu ósmym, a więc o czasie, w którym zbiegnie się początek i koniec. 


Takie jest pojęcie czasu w którym ustawiono akcję Sądu Ostatecznego. Żadne inne dzieło przedstawiające ten temat nie zawiera tak wielkiej liczby dopełniających się elementów i wątków.

Bibliografia:
"Sąd Ostateczny" - Hans Memling - opracowanie Beaty Sztyber, biuletyn Muzeum Narodowego w Gdańsku

SĄD OSTATECZNY - TREŚĆ I SYMBOLIKA TRYPTYKU

Obraz składa się z 3 części. W środku przedstawiono Chrystusa – Sędziego w gronie Apostołów, którzy występują w roli ławników wraz 

z Maryją. Symbolizują Kościół, który dzięki ich pracy ogarnął cały świat i przy ich pomocy pielgrzymuje do Niebieskiego Jeruzalem. Św. Piotr wykonuje w tym czasie inną funkcję – sprawuje po raz ostatni władzę kluczy, witając zbawionych idących po kryształowych schodach 

ku otwartej bramie Raju. 

Funkcję tronu Chrystusa pełni tęcza, która ma kilka warstw znaczeniowych. 

Przypomina o pierwszym i kolejnych przymierzach zawieranych między Bogiem i grzesznymi ludźmi. Tęcza symbolizuje również Boże miłosierdzie, gdyż w Chrystusie zostały wypełnione obietnice Starego Testamentu, który zawarł z Bogiem przymierze doskonałe.

Czerwony kolor szaty Jezusa Chrystusa– ukazuje cel Jezusowej misji – zbawienie świata. Na taką interpretację wskazuje Ap 19,3 – „Odziany jest w szatę we krwi skąpaną”. Kolor podkreśla również godność królewską.

Chrystus unosi prawą dłoń w geście błogosławieństwa, lewą zaś trzyma opuszczoną 

– gesty te odpowiadają ukazanej wyżej lilii zmiłowania oraz rozżarzonemu mieczowi sprawiedliwości, który oznacza także skuteczność słowa i sądu Bożego. Podnóżkiem Zbawiciela jest złota kula symbolizująca ziemię i wszechświat (Iz 66,1). 

Za postacią Chrystusa rozlewa się złote światło, które symbolizuje obecność Boga.

Przedstawione powyżej postacie Aniołów trzymające Arma Christi przypominają wydarzenia pasyjne, przez które doszło do generalnej rozprawy ze złem i grzechem.

Postacie Trójcy Świętej zostały ukazane bardzo subtelnie, wręcz eterycznie. 

Bóg Ojciec pojawia się dwukrotnie na Bramie Kościoła – Raju. Duch Święty i Jego obecność w Kościele akcentują kwiaty, zrzucane na grupę wchodzących po kryształowych schodach 

z empory portalu. Kwiaty oznaczają 7 darów Ducha Świętego według św. Tomasza 

z Akwinu: bojaźń bożą, pobożność, siłę, radę, wiedzę, roztropność, mądrość.

 Pośród rozległej równiny jako strażnik Królestwa Niebieskiego stoi Święty Archanioł Michał. Asystuje przy tronie Boga. Na wadze ważą się ostatecznie losy ludzkości. Kierunek ciążenia wagi jest zgodny z

doktryną św. Augustyna, który przyjmuje, że łaska to pełnia, a zło – jej brak to pustka. Archanioł Michał w prawej ręce trzyma krzyż – włócznię. Skrzydła Archanioła są ozdobione pawimi piórami, które tutaj są symbolem nieba i wieczności. Ponownie dochodzi tu do głosu ambiwalentny charakter symboli średniowiecznych a tym przypadku wskazuje dodatkowo na wspólny rodowód aniołów i diabłów.

Średniowieczna teologia zakładała, że tylko przez Kościół dostępuje się zbawienia. Rajska brama w lewym skrzydle ołtarza została przestawiona jako późnogotycki portal katedry ozdobiony bogatą dekoracją rzeźbiarską, której treść zaczerpnięto z Apokalipsy św. Jana. Brama to symboliczny obraz Kościoła. Przez bramę mogą wejść w promieniejące światło tylko sprawiedliwi. Wskazuje na to symbolika białej lilii widocznej po lewej stronie Chrystusa – Sędziego. Początkiem tego wejścia jest chrzest – tu ponownie trzeba odwołać się do symboliki tęczy, oznaczającej teraz obmycie w wodzie i Duchu Świętym.

W treści tryptyku podkreślono również rolę Maryi w dziele Zbawienia, która rozpoczęła się w chwili Zwiastowania. Scena Zwiastowania jest ukryta przed ludzkim okiem, tak jak było ukryte Wcielenie Jezusa Chrystusa. Została ona umieszczona na haftowanym kapturze jednego ze zbawionych biskupów, znajdującego się tuż przed Niebieską Bramą Nowego Jeruzalem. W tym kontekście nabiera dopiero znaczenia tondo ze sceną stworzenia Ewy, umieszczone na tej samej osi w tympanonie. Zostaje więc podkreślona paralela Maryja – Ewa, znana od pierwszych wieków chrześcijaństwa.

Sąd Ostateczny dotyczy wszystkich ludzi. Po obu stronach możemy odnaleźć duchownych i świeckich, kobiety i mężczyzn. Po każdej stronie umieszczono jednego murzyna podkreślający tym uniwersalizm zbawienia i potępienia, obejmujący wszystkie rasy ludzi. Nie widać dużych dysproporcji pomiędzy liczbą zbawionych i potępionych.

Sprawiedliwość według Bożych nakazów została zdefiniowana w katalogu cnót, a jej przeciwieństwo w katalogu wad, czyli grzechów głównych. Jedno i drugie pociąga za sobą ściśle określone, nieodwracalne konsekwencje. Do przedstawienia tych „katalogów” w sposób symboliczny posłużyły rośliny, kamienie i inne detale, których znaczenie zostało określone w Piśmie Świętym. 

Przestrzeń po stronie potępionych – jest pozbawiona wszelkich roślin a ziemia wypalona, zgodnie z apokaliptyczną wizją. Po stronie zbawionych – kwitnący ogród, który zostaje porównany do Raju. Im bliżej schodów, tym więcej roślin a zielony kolor soczystej trawy pojawia się pod stopami zbawionych. Widoczne są kwiaty wiosenne i wczesnego lata.

Symbolika kwiatów : 

fiołek – symbolizuje pokorę i życie ascetyczne

stokrotka – skromność

orlik – cierpienie

cesarska lilia – przelanie krwi męczeńskiej

goździki - symbol miłości i ognia

Symbolika kamieni szlachetnych:

diament – symbolizuje Chrystusa a także odwagę i mężne znoszenie cierpień oraz antidotum na pokusy

szafir – symbol ludzi miłujących rzeczy niebieskie

rubin i wszystkie kamienie barwy czerwonej – symbolizują miłość i ofiarę

perły – czystość duszy

Tylko praktykowanie tych cnót mogło doprowadzić rzeszę zbawionych do kryształowych schodów – symbolizujących równowagę i czystość. 

Symbole zła: szeroki asortyment rogów różnego rodzaju, wężowate ogony, ptasie szpony i dzioby. Niektórym wizerunkom diabłów przydano cechy zwierząt i drapieżnych owadów, które w epoce średniowiecza kojarzyły się z czarną magią. Są to skrzydła ćmy, nietoperza – posądzanego w średniowieczu o wampiryzm. 

Ponadto przedstawiono:

diabła z pyskiem dzika – symbol rozpusty

rudy niedźwiedź – symbol nieumiarkowania w jedzeniu i piciu

postać z małpim pyskiem – symbol prawie całego katalogu grzechów, od plotkarstwa po rozpustę

diabła z pawim ogonem – symbol pychy

diabeł ze skrzydłami motyla – symbol niestałości

Na obrazie Hansa Memlinga zastosowany został podział wertykalny (góra, dół) i horyzontalny (prawa i lewa strona), charakterystyczny dla przedstawień średniowiecznych. Sąd Ostateczny miał przypominać o rzeczach, które dotyczą każdego człowieka, o śmierci, sądzie i karze lub nagrodzie za życie na ziemi. Tego typu obrazy były umieszczane nie tylko w kościołach, lecz także na salach sądowych.

Więcej informacji o tryptyku - opis, wykład, zdjęcia z zoomem znajdują się na stronie:

Muzeum Narodowe w Gdańsku

Bibliografia:

"Sąd Ostateczny" - Hans Memling - opracowanie Beaty Sztyber, biuletyn Muzeum Narodowego w Gdańsku